Driekoningenafbeelding

Inleiding
~400 tot ~1000 en (~1000 tot ~1600)
~1000 tot ~1950
Driekoningen

Afb. 1 en 2: ca 150, wandschildering. Italië, Rome, catacombe Priscilla.
Oudste ons bekende afbeelding van kerstgebeuren: niet kribbe, maar offergang van de (drie!) wijzen naar tronende Madonna met Kind (+ figuur op achtergrond?). Bijna onmerkbaar op boogfries afgebeeld.

De oudste ons bekende afbeelding van een kersttafereel is een afbeelding van drie personen die zich met offergaven bewegen richting een tronende vorstin met een vorstelijk Kind op schoot; achter haar staat nog een figuur (afb. 1 en 2). De afbeelding dateert vermoedelijk van halverwege de 2e eeuw. Als dat juist is, blijkt daaruit dat reeds halverwege de 2e eeuw Maria als vorstin werd voorgesteld. Pas een kleine drie eeuwen later zal ze tijdens het Concilie van Efese (430) officieel worden uitgeroepen tot Moeder Gods. Blijkbaar zijn de kunstenaars hun tijd ver vooruit!

1 Ongeveer tot het jaar 1000
Bij de Geschiedenis van de Kerstafbeelding zagen we dat er een duidelijke verandering optrad rond het jaar 1000. Dat is bij de Driekoningenafbeelding niet anders. Tot aan het jaar zien we niet drie koningen, maar drie wijzen. Matteus spreekt niet over drie personen, maar over drie geschenken: goud, wierook en mirre.

Afb. 3: ca 325, reliëf op zijwand sarcofaag. Italië, Rome, Lateraanmuseum.
Midden: kribbe + os en ezel (+ herder?). Links: 3 wijzen (met puntmuts, zogeheten Frygische muts, symbool van filosofische wijsheid) vereren Kind op schoot Moeder-vorstin. Deze afbeelding is min of meer gelijktijdig tot stand gekomen met het dogma van Maria als Moeder Gods (Theotokos = God barende).

Daaruit ontstond al heel vroeg het idee dat er drie personen geweest moeten zijn. Reeds in de 6e eeuw hebben ze de traditionele namen, worden ze voorgesteld als vertegenwoordigers van de drie levenstijdperken: 20, 40 en 60 jaar. Daarnaast vertegenwoordigen zij de drie toenmaals bekende continenten: Europa, Azië en Afrika (afb. 4 en 5).

Afb. 4: 6e eeuw, mozaïek.Italië, Ravenna, San Apollinare Nuovo.
Drie wijzen met Frygische muts (naar het voorbeeld van de sarcofaag uit 325?).
Intussen hebben ze hun traditionele namen (Balthasar, Melchior, Caspar), en vertegenwoordigen zij de drie levenstijdperken van de mens (resp 20, 40 en 60 jaar: de oudste voorop!). Te oordelen naar de getinte huidskleur van de achterste vertegenwoordigen zij ook al de op dat moment bekende drie continenten: resp. Afrika, Azië en Europa (blond).
Zoals opgemerkt bij afb. 1 en 2 vertonen zij dezelfde houding als de afgebeelde figuren uit de catacombe van vier eeuwen eerder. Zou deze kunstenaar die afbeelding gekend hebben? Hier zijn ze evenwel in spiegelbeeld afgebeeld. Dat komt omdat ze in de kerk van Ravenna in oostelijke richting moeten worden afgebeeld.
De palmen verwijzen wellicht naar psalm 92,13: 'De rechtvaardige bloeit als een palmboom op.'
De gouden achtergrond geeft aan dit alles een hemels, of paradijselijk karakter.

Afb. 5:Totaalopname van afb. 4.
De wijzen zijn op weg naar in purper (toenmalige kleur van de vorst) geklede vorstin Maria met tronend Kind op schoot.

2 Van ca 1000 tot ca halverwege 20e eeuw.

• Naarmate het jaar duizend nadert veranderen de wijzen in koningen: ze dragen geen filosofische mutsen meer,maar kronen. Deze wijziging hangt wellicht samen met de samenstelling van de liturgie. Men zag in Matteus' verhaal steeds meer een vervulling van Jesaja's profetie (60, 1-6): 'Sta op [Jeruzalem], en schitter, want uw licht is gekomen, de glorie van JHWH gaat over u op, en zie, de duisternis bedekt de aarde en donkerte de volken, maar over u gaat JHWH lichtend op, zijn glorie verschijnt over u. En volkeren komen naar uw licht, koningen naar de glans van uw dageraad. Sla uw ogen op en zie om u heen, allen verzamelen zich en komen naar u toe: uw zonen komen aan uit de verte, uw dochters worden op de heup aangedragen. Gij zult het zien en stralen van vreugde, uw hart zal trillen en zwellen: de schatten der zee worden naar u gebracht, de rijkdom der volken komt naar u toe. Een vloed van kamelen zal u bedekken, dromedarissen van Midjan en Efa; alle bewoners komen uit Seba, met goud en wierook beladen; zij verkondigen de lof van JHWH.'. Deze tekst koos men als eerste lezing voor de viering van de Openbaring des Heren aan de volken, zoals men het feest noemde. Jesaja spreekt van koningen, en koninklijke schatten die aangedragen worden: goud en wierook. Behalve de mirre zijn dat dezelfde geschenken die Matteus noemt. We nemen aan dat de 'wijzen' uit Matteus' evangelie in 'koningen' veranderden door de jaarlijkse herhaling van deze teksten in de liturgie van het feest dat van de weeromstuit Driekoningen ging heten.

Afb. 6: ca 980, boekverluchting Egbertcodex. Duitsland, Trier, Stadtbibliothek.
We naderen het jaar 1000. Te oordelen naar de kronen zijn de wijzen van vroeger veranderd in koningen. Wel vertonen ze nog steeds dezelfde houding van nederige offeraandragers. Maria zit nog steeds als vorstin op een met kussen belegde troon voor een paleis-achtig of kerk-achtig bouwsel onder de ster. Jozef (of is het - te oordelen naar zijn blonde rond geschoren haar - Petrus?), gekleed in vorstelijk purper, ziet schuin achter haar toe. Links boven is zichtbaar hoe de koningen zich door de ster lieten leiden.

Afb. 7: ca 1000, mozaïek. Italië, Rome, Santa Maria in Trastevere.
De compositie lijktop de vorige: rechts: voor een paleisachtig bouwsel onder een ster zetelt Maria als vorstin op een van kussen voorziene troon. Schuin achter haar ziet Jozef toe. Van links naderen de koningen.
Dit is de eerste keer dat de voorste (en oudste!) zijn kroon heeft afgelegd. Een gevoelvolle vondst van deze kunstenaar? De achterste twee hebben de kroon nog op. Links boven is de stad Bethlehem afgebeeld.

Afb. 8: ca 1000, mozaïek. Italië, Venetië, San Marco.
Deze afbeelding ontstaat praktisch gelijktijdig met het mozaïek in Rome. Deze kunstenaar geeft nog de traditionele compositie: Maria in purper of hemels blauw als vorstin gezeten voor paleisachtig bouwsel onder de ster: Kind op schoot. De koningen naderen van links: alle drie de kroon op het hoofd! De kamelen uit de profetie van Jesaja zijn nog juist zichtbaar.

Afb. 9: 1015, boekverluchting. Italië, Rome, Biblioteca Vaticana.
Ook deze afbeelding stamt uit dezelfde tijd als het mozaïek in de Santa Maria in Trastevere. Maria als vorstin, nu niet zetelend op een troon of bank, maar op de kale rots, en niet voor een bouwsel, maar voor de geboortegrot. De koningen - hier niet geleid door de ster, maar door een engel - dragen in onderdanige houding hun offergaven aan. Zij hebben nog 'gewoon' hun kroon op.

Afb. 10: 12e eeuw, reliëf. Frankrijk, Autun, Cathédrale St-Lazare.
Maria rechts zetelend onder een paleis- of kerkachtig bouwsel. De koningen bieden van links hun geschenken aan. De oudste gaat al wel het diepste van de drie door de knieën, maar heeft nog de kroon op.

• Het is ook rond het jaar 1000 dat we voor het eerst zien hoe de oudste koning reeds door de knieën is gegaan, een gebedshouding heeft aangenomen en de kroon heeft afgezet. Die ordening vinden we terug bij Giotto rond het jaar 1300. Zijn invloed blijkt zo groot dat na hem De Aanbidding der Koningen zó wordt weergegeven: de oudste koning ligt steevast op zijn knieën vlak voor het Kind, hij heeft de kroon afgezet.

Afb. 11: ca 1300, wandschildering. Italië, Assisi, San Francesco.
Min of meer traditionele compositie: naast een houten staketsel (dat we ook kennen van Giotto's kerstafbeeldingen) zit rechts onder een paleisachtig bouwsel Maria (geflankeerd door engelen). De oudste koning in aanbidding neergeknield voor het Kind: kroon af. De andere twee meer naar achteren kroon nog op. Ook hier zijn de kamelen uit Jesaja 60, 6 afgebeeld.

Afb. 12: ca 1325, handschriftverluchting. Duitsland.
Maria op bank zetelend met half bloot Kindje op schoot. Voorste koning geknield, kroon af. Achterste twee rechtop: kroon op.

Rechts, afb. 13: ca 1440, paneelschildering. Duitsland, Stuttgart, Würtembergisches Landesmuseum.
Links onder stalachtig bouwsel: Maria in hemels blauw met bloot Kindje op schoot. Jozef achter hen. Voorste, oudste koning koning geknield, kroon af. Achterste rechtop: kroon op. Middelste recht op: kroon af.

Afb. 14: ca 1410, paneelschildering. Nederland, Utrecht, Catherijneconvent.
Nu zit Maria links, onder koninklijke houten baldakijn, kroon op het hoofd, met nagenoeg bloot Kindje op schoot; Jozef staat achter haar. De voorste en oudste koning op de knieën, kroon af.De achterste, zwarte staat: kroon op.De middelste buigt zich al lichtjes voorover: kroon af.

Afb. 15: ca 1415, paneelschildering. Duitsland, Darmstadt, Hessisches Landesmuseum.
Links: Maria met bloot Kindje op schoot onder stalachtig bouwsel. De oudste en middelste koning hebben hun kroon af (de middelste legt hem juist op het bijzettafeltje). De jongste koning heeft de kroon nog op.

De jongste (zwarte) staat achteraan met de kroon op. De middelste staat tussen hen in en neemt ook in zijn houding een middenpositie in. Nu eens staat hij nog bij de achterste met de kroon op(afb. 11, 12, 17), dan weer is ook hij bezig door de knieën te gaan met kroon nog op (afb. 16 en 19) of (meestal) al af (afb. 14, 15, 13, 18).

Afb. 16: ca 1550, paneelschildering. Duitsland ?
Rechts Maria voor stal, bloot Kindje op schoot. De oudste koning geknield: kroon af. Achterste (niet zwart!) recht op: kroon op. Middelste al door de knieën: kroon op.

Afb. 17: Begin 17e eeuw, houtreliëf retabel. Frankrijk, Bretagne, Berven, Notre Dame.
Links onder afdak Maria met bloot Kindje op schoot. Jozef erachter (hoed in de hand). Voorste, oudste koning geknield: kroon af. Andere twee rechtop: kroon op.

Afb. 18: 1630, schilderij. België, Brugge, Huize Iñigo.
Rechts: zittende Maria toont bloot Kindje. Oudste koning geknield: kroon af. Jongste zwarte rechtop: tulband op. Middelste half geknield: kroon af.

Afb. 19: 18e eeuw, houtreliëf. Frankrijk, Bretagne, Plozévet, Ste Trinité.
Maria zetelend met Kindje op rechterarm. Jozef ernaast. Oudste koning geknield: kroon af. Jongste, zwarte rechtop kroon op. Middelste staat naast hem: ook kroon op.

Het zou een studie waard zijn te onderzoeken of Giotto zich inderdaad bij een bezoek aan Rome heeft laten inspireren door de afbeelding in de Santa Maria in Trastevere. Gedurende ruim zeshonderd jaar zullen de kunstenaars Giotto's voorbeeld volgen.
Pas halverwege de 20e eeuw wijkt men van de traditionele weergave af (afb. 20 t/m 23).

Afb. 20: ca 1900(?), glasschilderkunst. Nederland, Lent, OLV-Geboorte.
Ramen grijpen terug op romaanse kunst (vgl afb. 10). Oudste koning wel geknield, maar kroon op. Andere twee rechtop: kroon op.

Afb. 21: 1957, Joep Nicolas, glasschilderkunst. Nederland, Delft, Oude Kerk.
Halverwege de 20e eeuw gaat men weer eigen wegen. Maria in centrum, Kind op schoot; Jozef erachter. Alle drie de koningen kroon op.

Afb. 22: ca 1990, Hewitt, kerstkaart.
Maria en Jozef afwezig. Kindje in kribbe. Alle koningen even oud: kroon op. Eén geknield. In de 20e eeuw gaat men nieuwe wegen...

Afb. 23: Eind 20e eeuw, Weinert. Duitsland, Köln-Deutz, privé.
Maria zit rechts met mummie-achtig Kindje. De oudste koning nu in het midden:als enige kroon op. Weliswaar heeft voorste kroon af (in de hand), maar niet de oudste.


welkom	menu					contact	zoeken

Voorwoord	Hoe wordt men heilig?
© Auteursrecht	Woordenboek
Leeswijzer	Gastenboek
Bronnen