Pater Dries van den Akker s.j., de auteur van de hagiografieën, overleed 30 oktober 2022

Inleiding
~400 tot ~1000 en (~1000 tot ~1600)
~1000 tot ~1950
Driekoningen

   Afb 1: Ca 1250. Paneelschildering. Herkomst ?
Buiten nacht. Een vroedvrouw houdt Kind voor Maria op bed, die zich naar Kind toewendt.
Jozef traditioneel: met de hand aan de wang terzijde in gepeins verzonken.
Os en ezel vreten uit de kribbe/bak (eucharistische verwijzing). Herder met schapen en rammen onderweg.

1 Bernardus van Clairvaux († 1153)
In 1054 gaan de kerken van het westen en het oosten uit elkaar. In het oosten wordt onder leiding van Byzantium (het voormalige Constantinopel) de theologische traditie voortgezet (zie deze afbeeldingen).
In het westen gaat het gelovige denken een geheel eigen kant op. De belangstelling voor de menselijke kant van de mysteries neemt toe. De grote abt Bernardus van Clairvaux is hiervan een duidelijke getuige. In zijn overwegingen rond de geboorte van Christus roept hij de bidders en de hoorders op zich voor te stellen hoe armzalig het moet zijn toegegaan in de stal van Bethlehem. En dat, terwijl Jezus deel uitmaakte van de goddelijke Drie-eenheid.
Bernardus spreekt consequent van een stal, hoewel daar in Lukas' verhaal geen sprake van is; daar wordt alleen een kribbe genoemd. Op basis van het feit dat Kerstmis midden in de winter wordt gevierd, stelt hij zich voor hoe koud het was en donker (allemaal elementen die hij in zijn gelovige fantasie aanvult!); hoe de redder van de wereld als een klein armeluis kind neerlag in het stro van de kribbe. Hij heeft het ook over de innige betrekking tussen moeder Maria en het Kind: allemaal nieuwe elementen in het kerstgebeuren.
En de kunstenaars laten zich erdoor inspireren: (nacht: afb. 1, 2, 3; winter: 6 en 7 verderop).

   Afb 2: Ca 1400, Fabriano, paneelschildering.
Nachtelijke sterrenhemel! Grot.
Maria in hemels blauw in aanbidding geknield voor bloot Kind (op stralen) op grond. Ook os en ezel geknield.
Jozef traditioneel terzijde in gepeins (of slapend?).
   Afb 3: 15e eeuw, Geertgen tot St-Jans, paneelschildering.
Nacht! Maria geknield voor naakt Kindje in bak. Kind zelf is bron van licht!
Let op verlichte verkondigingsengel hoog in de verte.

2 Franciscus van Assisi († 1226)
Een eeuw later is het Franciscus die het kerstgebeuren nog dichterbij wil halen. Hij wil 'de herinnering oproepen aan het Kind, dat in Bethlehem geboren is, en zo goed mogelijk met eigen ogen de pijnlijke en behoeftige omstandigheden zien, waarvan het, toen het nog maar net geboren was, al te lijden had; ik wil zien hoe het daar in een kribbe op stro lag tussen een os en een ezel' (afb. 4 en 5).

   Afb 4: 1300, Giotto, wandschildering. Italië, Assisi, San Francesco.
Franciscus richt kerststal in: wil armoede zien. Te zien is wel dat de aanwezigen ontroerd zijn. Maar de armoede die Franciscus wilde...?
   Afb 5: ca 1350, boekverluchting,
Franciscus richt kerststal in. Kind mummie-achtig op rieten mand. Os en ezel aanwezig.
Nu worden de traditionele figuren uit de kerstgroep vervangen (Maria, Jozef, engelen) vervangen door Franciscus, de broeders en de andere aanwezigen.

3 Jacobus de Voragine († 1296)
Halverwege de 13e schrijft Jacobus de Voragine zijn beroemde boek 'Legenda Aurea'(= Gulden Legende), een verzameling legendes rond de grote feesten van het jaar, met name de heiligenfeesten. Hij weet over het kerstgebeuren te melden dat de kribbe stond in een doorgang tussen twee huizen, dat Jozef uit Nazareth vertrok met een os aan de hand om die onderweg te verkopen voor het levensonderhoud, en dat Maria reisde op een ezeltje (afb. 6 en 7).

   Afb 6: 1566, Brueghel, paneelschildering.
Winter! Volkstelling. Links de herberg waar men zich moet laten inschrijven.
In het gedrang ergens verloren Jozef en Maria met os en ezel.
Elders gaat het gewone leven gewoon door. Het goddellijke in hun midden wordt niet opgemerkt.
   Afb 7: détail van afb. 6.

4 'Johannes de Caulibus' (ca 1330)
In de eerste helft van de 14e eeuw verschijnt er in franciscaanse kring een navertelling van het Leven van Jezus; lange tijd werd het toegeschreven aan ene Johannes de Caulibus. Hij voegt weer andere détails toe. Hij weet te vertellen dat het kind om middernacht geboren werd. Maria leunde staande tegen een zuil (afb. 8), maar het Kind bezeerde zich niet aangezien het op stro of hooi terecht kwam dat Jozef had gehaald (afb. 14). Onmiddellijk na de geboorte van het Kind doet Maria haar sluier af, waardoor haar goudbruine haren langs haar schouders afvallen. Zij knielt neer om het Kind te aanbidden. Zo doen ook de os en de ezel (bv. afb. 2, 8, 9).

   Afb 8: Ca 1400, tekening. Frankrijk, Parijs, Bibliothèque Nationale.
Illustratie bij Johannes de Caulibus: Maria rechtop geleund tegen zuil, brengt Kind ter wereld op de grond.
Jozef traditioneel afgewend terzijde. Os en ezel vreten uit kribbe (eucharistische verwijzing).
   Afb 9: Ca 1400, houten reliëf tegen achterwand koorgestoelte. Duitsland, Merseburg.
Naakt Kind (op stralen) op grond. Maria, met lange afhangende haren, geknield.
Os en ezel. De 'emotionele, devotionele' kerstafbeelding tot zijn essentiële vorm teruggebracht.

5 Brigitta van Zweden († 1373)
Zij gaat op bedevaart naar het Heilige Land. Op de Heilige Plaatsen bidt zij intens, en stelt zich in gebed schouwend de gebeurtenissen voor. Zo zegt zij aanwezig te zijn geweest in de grot (!) bij Jezus' geboorte (afb. 10; de grot: afb. 11). Maria was gekleed in een blanke mantel (afb. 12). Zij legt haar mantel en sluier af; ook zij ziet hoe Maria's gouden haren over haar schouders vallen. Jezus ligt op de grond, meestal op een slip van Maria's gewaad (afb. 13, 14). Jozef was zeer oud en had een brandende kaars in zijn hand (afb. 12), en knielt naast Maria in aanbidding neer (afb. 13, 15). De os en de ezel verwarmen het Kind met hun adem (afb. 16).

   Afb 10: ca 1400, paneelschildering. Italië, Florence.
Birgitta van Zweden kijkt in de grot (!) toe bij geboorte. Kind niet meer als mummietje, maar naakt (op stralen) op de grond.
Maria (in mandorla) in het wit, geknield. Jozef, zeer oud, met witte haren en baard, knielt eveneens in aanbidding.
Ook de os en de ezel knielen in aanbidding!
   Afb 11: 1422, Bartolo, paneelschildering. Aanbidding herders (van wie één franciscaan).
Traditionele elementen in nieuwe vormgeving:
Grot. Kind traditioneel mummie-achtig op altaarachtige tafel, met os en ezel.
Maria ligt niet, maar zit. De oude Jozef min of meer traditioneel terzijde met hand aan wang in overpeinzing.
   Afb 12: 1425, Robert Campin, paneelschildering. Frankrijk, Dijon.
Vervallen armelijke hut. Maria in wit, met lange gouden afhangende haren.
Kind (op stralen) op grond. De oude Jozef met kaars (prachtige aanduiding voor feit dat hij het Licht van de Wereld moet behoeden: beschermende hand om kaarsvlam!). Twee vroedvrouwen 'terug'.
   Afb 13: 1460, ingekleurde houtsnede. Duitsland, Karlsruhe.
Stalachtig bouwsel. Bloot Kindje met kruisnimbus op slip van Maria's blauw-witte kleed.
Maria (met gouden afhangende haren) en Jozef geknield in aanbidding. Os en ezel boven kribbebak.
   Afb 14: 15e eeuw, boekverluchting.
Maria in hemels blauw en goud kleed met sterretjespatroon, in aanbidding geknield voor naakt Kindje op slip van haar kleed.
Os en ezel geknield. Jozef is hout (stro? hooi?) gaan halen.
   Afb 15: 15e eeuw, steensculptuur. Frankrijk, Daoulas, boogfries in poortgebouw.
Naakt Kindje in centrum, liggend op kussen (van stro?), aanbeden door twee engeltjes.
Onder het Kind symbolen van kracht en geweld die nu (letterlijk) ondergeschikt zijn gemaakt.
Links en rechts op eerbiedige afstand geknielde Maria en zittende Jozef.
Jozef met boek (bijbel: hij was immers een rechtvaardige en leefde volgens Gods geboden) en hoed (symbool van bescherming: hij neemt Kind en Moeder onder zijn 'hoede').
Os en ezel iets opzij.

6 Invloed op het oosten
In de loop van de tijden komen er almaar meer détails bij. Zo wordt de grot toch ook weer een stal, waar Jozef al of niet herstelwerkzaamheden aan heeft verricht (afb. 12) enz.
Alles is gericht op vertedering. De afbeelding wil gevoelens te weeg brengen bij de kijker, devotie bevorderen. Dat is typisch westers. In het oosten houdt men vast aan de klassieke, strenger ogende, theologische benadering van het heilige (afb. 16). Toch dringt de invloed van het westen ook daar door. Daarvan getuigt een icoon waarop we zien hoe Maria niet meer op haar bakermat ligt uitgestrekt, maar geknield het Kind aanbidt (afb. 17); of dat Jozef en Maria samen het Kind aanbidden (afb. 18).

   Afb 16: ca 1600, icoon. Nederland, Utrecht, Catherijneconvent.
Klassieke oosterse (Russisch- of Grieksorthodoxe) kerstvoorstelling (vgl afb. 9 en 16 van periode 400-1000).
Grot, os en ezel, mummie-achtig Kind in bak (Mozes?). Maria op bakermat, afgewend.
Jozef terzijde in overpeinzing aangesproken door...? (Elia of Johannes de Doper, te oordelen naar kameelharen mantel die hem profetieën in herinnering brengt? Of toch duivel die hem in de war wil brengen?).
Kind badende vroedvrouwen. Rechts boven verkondiging aan herder. Links boven drie wijzen uit oosten onderweg wijzend op ster.
Groeisels op kale rotsgrond. Gouden achtergrond om goddelijke karakter te benadrukken.
   Afb 17: 16e eeuw, icoon, Russisch.
Invloed van het Westen: Maria in aanbidding geknield voor Kind.
   Afb 18: 17e eeuw, icoon, Bulgaars.
Invloed van het Westen: Maria en Jozef(! dus niet langer terzijde in gepeins) in aanbidding geknield.