Pater Dries van den Akker s.j., de auteur van de hagiografieën, overleed 30 oktober 2022

SJ
• Ontstaan jezuïetenorde
• "Onze manier van doen"
• IHS-embleem
• Kroniek Aerts
• Historie Delftse jezuïeten
• Delflandse jezuïeten
• Jezuïetenwandeling door Delft

Het IHS-embleem
De letters I.H.S. vormen een zogeheten Christusmonogram. De oorspronkelijke betekenis ervan gaat terug op het Grieks en vormt de afkorting van de naam Jezus (Grieks: Ièsous; daarbij is de Griekse hoofdletter 'I' gelijk aan onze 'I' (het Grieks kent geen aparte letter 'J', evenmin als het Latijn trouwens); de Griekse 'H' correspondeert met onze 'È' en de 'S' is gelijk aan onze 'S'). Op onze manier weergegeven zouden die letters dus luiden: ‘JÈS’, eerste drie letters van Jèsos’.

Deze verkorting schijnt al heel oud te zijn. Ze zou al in gebruik geweest zijn gedurende de eerste eeuwen van het christendom. Toen was het Grieks nog de voertaal. In de loop der tijden werd het verdrongen door het Latijn. Men herkende in IHS geen Griekse letters meer. Nu werd het beschouwd als een Latijnse afkorting: In Hoc Signo (= In Dit Teken: bedoeld is het kruisteken). In dat geval verwijst de afkorting naar een legende uit het leven van keizer Constantijn. Diens moeder, keizerin Helena, was christen en had al herhaaldelijk geprobeerd haar zoon tot haar godsdienst over te halen. Aan de vooravond van een belangrijke slag was de keizer onrustig ingeslapen. In een droom verscheen hem een engel aan de hemel die een kruis droeg. Daarbij verschenen de letters I.H.S. Constantijn verstond ze als 'In Hoc Signo', waarbij hij in gedachten aanvulde "vinces" [= In dit teken zul je overwinnen]. Hij beloofde de godsdienst van het kruisteken, waar zijn moeder zo aan gehecht was, aan te nemen in geval hij de volgende morgen de overwinning zou behalen. En zo geschiedde, aldus de legende.

In de latere Middeleeuwen nam de devotie tot de mens Jezus een grote vlucht. Denk bv. aan de invloed van grote heiligen als Bernardus van Clairvaux [† 1153], Franciscus van Assisi [† 1226], Birgitta van Zweden [† 1373] en Vincentius Ferrer [† 1419]). Nu gebruikte men het monogram graag als herkenningsteken van de persoon van Christus. Vooral Sint Bernardinus van Siena [† 1444] droeg ertoe bij. Als hij voor het verzamelde volk preekte, had hij steeds een schild met de afkorting 'Y.H.S.' bij zich. De uitleg 'Iesus Hominum Salvator' (= Jezus Mensen-Redder) is een vrome vondst van later tijd. Er zijn nog andere verklaringen in omloop, bv. 'Iesus Hortator Sanctorum' (= 'Jezus aanmaner der heiligen') of 'In Hoc Salus' (= 'hierin is het heil gelegen').

De jezuïeten en het IHS-embleem
De verbreiding van het monogram neemt een grote vlucht door toedoen van de jezuïetenorde. Zij wordt gesticht in 1540. Zoals haar naam al aanduidt was zij bijzonder aan Jezus toegewijd, en zij maakte dan ook gretig gebruik van het IHS-embleem om haar ideaal en daarmee ook zichzelf aan te duiden.

Onder invloed van deze ontwikkeling worden er nieuwe betekenissen toegevoegd aan de afkorting: Iesum Habemus Socium (= 'Wij hebben Jezus als gezel': de jezuïeten heten officieel 'Societas Jesu' = 'Gezelschap van Jezus'); of Iesu Humilis Societas (= 'Het nederige gezelschap van Jezus'). Het zijn waarschijnlijk ook de jezuïeten geweest die onder de drie letters drie spijkers toevoegden; deze verwijzen naar Jezus' lijden en dood; soms meent men daarin de letter 'v' te herkennen; deze wordt dan gezien als de afkorting van het woord 'vinces'. Al heel gauw geldt het IHS-embleem als het herkenningsteken bij uitstek voor de jezuïetenorde. Zelfs haar tegenstanders maken daar gebruik van in hun spotprenten.

Spotprent. Links een jezuïet, rechts een capucijn. De jezuïet is op geld en goederen uit; die worden hem in grote hoeveelheid aangeboden.
De capucijn daarentegen is omgeven met soberheid.
Aan de rechterhand van de jezuïet een schaalmodel van de Sint-Pieter in Rome, bekroond met het IHS-embleem.
Achter de jezuïet een wandkaart waarop afgebeeld de wandaden waar de jezuïeten achter zaten, volgens hun tegenstanders. Links boven de moord op Prins Willem van Oranje in Delft!

Overal waar de jezuïeten in de eerste periode van hun bestaan (ze werden door de paus opgeheven in 1773, en weer hersteld in 1814) hun sporen hebben nagelaten, vinden we het IHS-symbool terug: in Zuid-Oost-Azië, Noord- en Zuid-Amerika en in haast alle landen van West-Europa. We vinden het dus ook in de noordelijke Nederlanden, waar ze sinds eind van de 16e en het begin van de 17e eeuw rondtrokken om het geloof van de katholieken te ondersteunen in een tijd dat zij met hun geloof niet in de openbaarheid mochten treden. Twee voorbeelden mogen volstaan.

In 1602 laat Pater Arboreus (ook Boom geheten), jezuïeten-missionaris te Haarlem, zijn portret schilderen; boven hem schittert het IHS-teken, omgeven door een stralende zon.	Pater Roeland de Pottere werkte meer dan veertig jaar in en om Delft (1621-1662). Waarschijnlijk bij gelegenheid van zijn afscheid werd zijn portret geschilderd. Rechts boven ziet men nog een glimp van het IHS-embleem.

Vandaar de veronderstelling dat de IHS-tekens op Delflandse boerderijen te danken zijn aan de invloed van de jezuïeten die vanaf 1592 een statie bewoonden te Delft en vanaf 1662 ook één te Schipluiden (Hodenpijl, soms 'Oppel' of ook 'Hoepel' genaamd). Datzelfde geldt waarschijnlijk voor de IHS-emblemen die zichtbaar zijn boven de voordeuren het Noord-Hollandse Bovenkarspel.

Bij een rondgang in 1992 vond ik op de volgende adressen in Delfland IHS-emblemen.
Intussen is er al weer een aantal van verdwenen.

# Plaats Adres Opmerking 1 Delft Klein Delfgauw 61 2n, 2o 2 Delft Klein Delfgauw 59 --, --, --, 1z 3 Delft Klein Delfgauw 53 3n, 2o, --, 1z Uilenburg 4 Delfgauw Noordeindseweg 45 --, 1o 5 Delfgauw Zuideindseweg 64 3n, 3o Dubbel Dank 6 Delfgauw Ackerdijkseweg 32 2n, 2o, 2w, 1n 7 Pijnacker Zwethkade 8a --, 2o 8 Pijnacker Overgauwseweg 62 --, 2o, --, 2z 1w verdw. 9 Pijnacker Overgauwseweg 57 2n, --, 2w 10 Pijnacker Overgauwseweg 50 --, 3o, --, 2z Vredelust 11 Pijnacker Overgauwseweg 42 2n, 2o 12 Pijnacker Noordweg 75 3n, 2o 13 Pijnacker Nieuwkoopseweg 48 2n, 3o 14 Pijnacker Nieuwkoopseweg 46 2n, --, 2w 15 Pijnacker Nieuwkoopseweg 44 --, --, 2w 16 Pijnacker Nieuwkoopseweg 36 1n, --, 1w 17 Pijnacker Nieuwkoopseweg 34 2n, --, 2w 18 Pijnacker Kerkweg 72a --, 3o 19 Pijnacker Koningshof 21 2n, 3o 20 Rodenrijs Rodenrijseweg 54 3n, 4o 21 Rodenrijs Laan v.Koot 1 1n, 2o, --, 2z 22 Kethel Kerkweg 100 2n, 4o, 1w Driesprong 23 Kethel Groeneweg 15 2n, 2o Huygenshof 24 Kethel Groeneweg eind 2n, 2o 24a Kethel Harreweg 8 2n, 2o 25 Kethel Harreweg 61 --, 2o, 1w, 3z, 1*in schuur: 26 Kethel Harreweg 62 2n 27 Schiedam Woudweg 26 --, --, --, 2z Adrianushoeve 28 Schiedam Woudweg 22 --, 2o, --, 2z 29 Vlaardingen Woudweg 1 2n, --, 3w 30 Maassluis Zuidbuurt 31 2n, 2o 31 Maasland Westgaag 92 --, 2o, --, 2z 32 Maasland Oostgaag 31 1n, 2o, --, 2z 33 Schipluiden Gaagweg 9 3n 34 Schipluiden Oostveenseweg 6 --, 3o 35 Schipluiden Oostveenseweg 7 --, 2o, --, 3z 36 Schipluiden Tramkade 28 4n 37 Schipluiden Tramkade 14 --, --, 4w 38 Delft Schieweg 154 2n, 3o 39 Delft Schieweg 148 2n, 2o

Klik op het kaartje voor een vergroting; klik op die vergroting voor maximale grootte.

Er is ook een aantal boerderijen waar thans geen IHS-embleem is te zien, maar waarvan we - in enkele gevallen met zekerheid - weten dat het er in vroeger tijden gezeten moet hebben. Ik ga daarbij af op uitspraken van (oud-)bewoners of buren (soms - zoals bij het hiernavolgende nummer 43 - liet men mij foto's van vroeger zien) en tenslotte op de afbeeldingen zoals ze te vinden zijn bij Verheul.

#	Plaats	Adres	Opmerking
40	Delft	Schieweg 156-158	Verheul 89
41	Kethel	Groeneweg 54	oud-bewoners
42	Kethel	Kerkweg 105	Verheul 98
43	Kethel	Harreweg 27	oud-bewoners
44	Kethel	Vlaardingerweg	Verh. 96-97
45	Oude Leede	Oude Leedeweg	naburige bew.
46	Rijksweg?	voorg. van Zwethkade?
47	Pijnacker	Klapwijkseweg	Verheul 92
48	Vlaardingen	Woudweg 4	Verheul 108